Analiza potrzeb polskiego rolnictwa u progu lat 60.

Polska wieś na przełomie lat 50. i 60. XX wieku była miejscem dynamicznych zmian, ale równocześnie borykała się z wieloma problemami. Gospodarstwa prowadzone metodami tradycyjnymi, zdominowane przez pracę ręczną, potrzebowały mechanizacji na szeroką skalę. Choć pojawiały się pierwsze ciągniki i mniejsze maszyny rolnicze, wciąż brakowało kompleksowych rozwiązań do zbioru zbóż w warunkach typowych dla klimatu umiarkowanego – częste opady, zróżnicowane gleby, dość krótki czas optymalnych żniw.
Badania przeprowadzone przez ówczesne służby rolnicze wskazywały, że rozwój produkcji zbóż jest w dużej mierze hamowany przez opóźnienia w zbiorach. Część upraw ulegała zniszczeniu przez niesprzyjającą pogodę, a ręczne sposoby pracy nie nadążały za rosnącym zapotrzebowaniem na produkty żywnościowe. Włodarze państwa mieli więc jasny komunikat: opracowanie nowoczesnej maszyny do zbioru zbóż stało się priorytetem, a rodzime zakłady przemysłowe zaczęły poszukiwać rozwiązań, które zaspokoją te potrzeby bez konieczności importu kosztownych urządzeń z zagranicy.

Wzorce z zagranicy a rodzime innowacje

Projektanci z Zakładów Maszyn Żniwnych w Płocku nie mieli gotowego modelu do naśladowania, jeśli chodzi o kombajny przystosowane do polskich warunków. Owszem, istniały zachodnie czy radzieckie konstrukcje, jednak każda z nich została opracowana z myślą o innych realiach – innych rozmiarach pól, innych standardach paliwowych czy innych systemach dystrybucji części zamiennych. Wobec tego inżynierowie z Płocka nie mogli jedynie skopiować rozwiązań. Musieli je zaadaptować, co okazało się trudniejsze, niż początkowo zakładano.
Dużą rolę odegrały wówczas wyjazdy służbowe do zagranicznych fabryk sprzętu rolniczego oraz obserwacje, jak radzą sobie importerzy maszyn w polskim klimacie. Analizowano np. ówczesne kombajny z Niemiec Wschodnich czy ZSRR, ale choć mogły działać efektywnie na wielkich przestrzeniach, nie zawsze dobrze sprawdzały się na mozaikowych polach polskich gospodarstw rodzinnych. W efekcie zapożyczano pewne elementy (np. rozwiązania w układzie młócenia), ale całość projektu tworzono niemal od podstaw, uwzględniając krajową specyfikę.

Kulisy powstania wydziału prototypowego

Kluczowym krokiem organizacyjnym było wyodrębnienie specjalnego wydziału prototypowego w ramach Zakładów Maszyn Żniwnych. Skupiał on inżynierów specjalizujących się w mechanice, konstrukcji maszyn rolniczych oraz obróbce metali. Zespół ten miał priorytetowe zadanie: zbudować działający model kombajnu, który będzie na tyle wszechstronny, by mógł wejść do produkcji na masową skalę.
Wydział prototypowy był swoistym laboratorium innowacji – inżynierowie mogli testować różne komponenty, przeprowadzać modyfikacje na niewielkich partiach sprzętu i analizować wyniki w terenie. Na tym etapie kluczowe było też gromadzenie opinii od samych rolników, którzy jako pierwsi testowali wczesne wersje kombajnu. Dzięki temu projektanci otrzymywali bezpośredni feedback, dotyczący takich kwestii jak ergonomia stanowiska pracy operatora, odporność elementów roboczych na uszkodzenia czy łatwość przeprowadzania napraw.

Pierwsze projekty – od papieru po modele testowe

Zanim inżynierowie stworzyli pełnowymiarowy prototyp, powstało kilkadziesiąt wersji koncepcji na papierze. Były to zarówno szczegółowe rysunki mechanizmów, jak i uproszczone szkice, służące omówieniu pewnych idei. Każdy pomysł przechodził wstępną analizę wykonalności, uwzględniając dostępną bazę materiałową. W realiach gospodarki centralnie planowanej trudniej było o nowoczesne stopy metali czy precyzyjne łożyska, dlatego już na etapie projektowania należało przewidzieć, jak optymalnie wykorzystać dostępne surowce.
Gdy projekt wydawał się obiecujący, tworzono niewielkie modele robocze – często w skali 1:10 lub nawet 1:5. Miały one pomóc inżynierom wizualizować kluczowe elementy konstrukcji: układ młócenia, przenośniki, bęben tnący, a także wstępnie oszacować, jak kombajn będzie zachowywał się na zróżnicowanym podłożu. Modele te testowano w warunkach laboratoryjnych, czasem symulując obciążenia czy przeciążenia, jakim maszyna może ulec w trakcie żniw.

Wyzwania technologiczne i materiałowe

Wczesne prace nad prototypami Bizona nie obyły się bez przeszkód. Jednym z najpoważniejszych wyzwań była dostępność odpowiednich materiałów. W Polsce tamtego okresu stal wysokiej jakości czy różne tworzywa sztuczne były towarami reglamentowanymi, a zdobycie większych ilości wymagało przebrnięcia przez żmudne procedury administracyjne. Zakłady Maszyn Żniwnych musiały często posiłkować się zamiennikami, które nie zawsze spełniały wymagania wytrzymałościowe.
Wielu inżynierów wspomina później, że to właśnie te niedobory materiałowe ukształtowały nawyk maksymalnego upraszczania konstrukcji. Im mniej elementów i im bardziej uniwersalne podzespoły, tym łatwiej było zagwarantować części zamienne i szybkie naprawy. Ten minimalizm projektowy miał potem stać się jedną z głównych zalet finalnego kombajnu – prosta konstrukcja pozwalała rolnikom na samodzielne przeprowadzanie remontów i konserwacji.

Testy terenowe w zróżnicowanych warunkach

Gdy tylko udało się skonstruować pierwszy prototyp pełnej wielkości, przystąpiono do zakrojonych na szeroką skalę testów w terenie. Rolnicy z różnych regionów Polski otrzymywali maszynę na czas żniw i mieli za zadanie ocenić jej wydajność, niezawodność oraz komfort użytkowania. Prototypy trafiały na pola w Wielkopolsce, na Mazowszu, w województwach nadmorskich, a nawet w obszarach podgórskich. Rozproszenie geograficzne miało znaczenie – liczyło się przecież, by kombajn poradził sobie nie tylko w optymalnych warunkach, ale również tam, gdzie gleba jest ciężka, a pogoda bywa kapryśna.
Z raportów rolników i pracowników PGR-ów wynikało, że kombajn spisuje się zadowalająco w suchych warunkach i na płaskich terenach. Więcej uwag dotyczyło eksploatacji na glebach gliniastych – okazywało się, że część przenośników ziarna wymaga wzmocnienia, a układ czyszczący musi być bardziej odporny na zapychanie mokrą masą roślinną. Dzięki tym informacjom projektanci mogli szybko reagować i wprowadzać zmiany. Niektóre elementy, jak np. sita czy kosz sitowy, były wymieniane w kolejnych prototypach nawet kilka razy w jednym sezonie żniwnym.

Rola operatorów w doskonaleniu kombajnu

Choć kluczową grupą docelową byli rolnicy, a więc właściciele gospodarstw, nie można zapomnieć o operatorach kombajnu. W PGR-ach za sterami prototypów często zasiadali pracownicy przeszkoleni w obsłudze różnego typu maszyn. To oni mieli wyczucie, jak kombajn reaguje na zmianę obciążenia czy warunki na polu. Zwracali też uwagę na kwestie ergonomii, wyciszenia kabiny oraz widoczności z kabiny.
W wielu przypadkach opinie operatorów wpływały na modyfikacje układu sterowania. Przykładem może być przesunięcie dźwigni regulującej wysokość hedera, tak aby była łatwiej dostępna podczas jazdy. Zdarzało się też, że sami operatorzy proponowali usprawnienia w zakresie usytuowania wskaźników, co projektanci z Płocka skrzętnie wykorzystywali w kolejnych prototypach. Dzięki takiej współpracy finalny projekt zyskał na funkcjonalności i bezpieczeństwie.

Finansowanie projektów i wpływ decyzji politycznych

W okresie PRL-u rozwój polskiego przemysłu maszynowego ściśle wiązał się z polityką centralnego planowania. Budżet przeznaczony na unowocześnianie rolnictwa mógł być sporadycznie zamrażany lub przyznawany w mniejszej skali, jeśli władze uznały, że należy skierować środki w inne obszary gospodarki. Ta nieprzewidywalność była dodatkowym utrudnieniem dla zespołu prototypowego, który często musiał lawirować między doraźnymi cięciami funduszy a koniecznością dotrzymania terminów testów w polu.
Podczas gdy jednego roku na rozwój kombajnu Bizon przeznaczano dodatkowe środki, rok później mogły one zostać obcięte na rzecz inwestycji w infrastrukturę czy programy społeczne. Mimo to, dzięki zaangażowaniu dyrekcji zakładów i samych pracowników, udało się utrzymać projekt przy życiu przez cały okres prac koncepcyjnych i prototypowych, aż do fazy wdrożenia produkcji.

Szkolenia i wymiana doświadczeń

Ważnym aspektem całego procesu było szkolenie kadry inżynierskiej oraz wymiana doświadczeń między różnymi ośrodkami zajmującymi się mechanizacją rolnictwa. Specjaliści z Płocka uczestniczyli w sympozjach organizowanych przez Instytut Mechanizacji Rolnictwa, dzieląc się wynikami testów prototypowych kombajnów i czerpiąc inspirację z badań prowadzonych przez inne zespoły projektowe.
Równolegle w zakładach w Płocku prowadzono intensywne kursy dla mechaników i operatorów, którzy mieli później wdrażać kombajn w praktyce. Takie działania ułatwiały weryfikację założeń konstrukcyjnych oraz przygotowywały przyszłych użytkowników do efektywnej obsługi i drobnych napraw. W tamtych czasach możliwość bezpośredniego kontaktu z twórcami maszyny była bezcenna – pytania i uwagi operatorów rozjaśniały inżynierom obszary, w których wciąż należało coś ulepszyć.

Zarządzanie danymi z testów

Lata 60. i 70. to czasy, w których metody przetwarzania informacji były oparte głównie na dokumentacji papierowej. Każdy test, każda uwaga z terenu musiały zostać skrupulatnie spisane i sklasyfikowane. Stosy formularzy, raportów i odręcznie pisanych sprawozdań trafiały na biurko kierownika działu prototypowego, który decydował, do jakiej sekcji inżynieryjnej skierować dane zagadnienie. W czasach przedkomputerowych taki obieg dokumentacji był czasochłonny, lecz wbrew pozorom miał też swoje plusy – inżynierowie byli zmuszeni do dokładnej analizy każdej przesłanej uwagi.
Dzięki temu powstawały spersonalizowane raporty dla podzespołów: od układu napędowego, przez sekcję tnącą, aż po kabinę operatora. Każda zmiana wprowadzona do prototypu była z kolei zapisywana i oceniana w kolejnej turze testów. Ten cykl systematycznego usprawniania trwał przez kilka lat, pozwalając na wyeliminowanie usterek, które mogłyby zaszkodzić renomie przyszłego kombajnu.

Poszukiwanie optymalnego napędu

Jedną z bardziej złożonych kwestii w pracach nad prototypami okazał się wybór napędu. Początkowo rozważano silniki benzynowe, co wydawało się uzasadnione ze względu na ich prostszą konstrukcję i lepszą kulturę pracy. Jednak wkrótce okazało się, że ekonomia eksploatacji wyraźnie premiuje silniki wysokoprężne (dieslowskie). W tamtych czasach w Polsce ropa była stosunkowo tańsza i łatwiej dostępna dla rolników, a dodatkowo silniki Diesla cechowała większa odporność na intensywną eksploatację.
Testowano kilka różnych jednostek napędowych pochodzących z rodzimych zakładów motoryzacyjnych, jak również silniki licencyjne z zagranicy. Kluczowe parametry to moc, moment obrotowy i zużycie paliwa – kombajn musiał mieć wystarczającą siłę, by poradzić sobie z gęstym łanem zboża, a równocześnie nie generować nadmiernych kosztów. Ostateczny wybór padł na jednostkę, która gwarantowała optymalny stosunek mocy do spalania, co stało się kolejnym krokiem milowym w pracach prototypowych.

Udoskonalenia w systemie młócenia i separacji

O ile napęd i konstrukcja ramy były kluczowe dla ogólnej wydajności kombajnu, o tyle sedno jego działania tkwiło w układzie młócenia i separacji ziarna. Wczesne prototypy Bizona wykorzystywały bęben młócący wzorowany na maszynach z Europy Zachodniej, jednak szybko okazało się, że gęstsze i wilgotniejsze łany polskich zbóż wymagają innej konfiguracji.
Projektanci wprowadzali korekty w liczbie cepów, zmieniali średnicę bębna i regulowali prędkość obrotową. Wielokrotne próby polowe wykazały, że najlepszy efekt daje nieco wolniejszy bęben, ale z lepszą kontrolą wstępnego odrzucania plew. W ten sposób minimalizowano ryzyko uszkodzenia ziarna, co było istotne dla jakości plonów. Jednocześnie modyfikowano system sita i wytrząsacze, starając się poprawić separację ziarna od resztek roślinnych nawet przy lekko wilgotnej masie.

Wpływ doświadczeń w PGR-ach

Prototypy kombajnu Bizon trafiały także do wybranych Państwowych Gospodarstw Rolnych, które z racji większej skali działalności mogły przeprowadzać szeroko zakrojone testy obciążeniowe. Jeśli w małym gospodarstwie jedną maszyną obrabiano kilkanaście hektarów, to w PGR-ach areał liczono w setkach, a nawet tysiącach. Takie warunki pozwalały sprawdzić niezawodność prototypu przy intensywnej eksploatacji – dłuższe dni pracy, szybsze tempo przejazdów i częste zmiany operatorów były normą.
Z perspektywy inżynierów kluczowe okazały się informacje zwrotne dotyczące częstotliwości awarii w tych trudniejszych warunkach. Bywało, że elementy, które dobrze sprawdzały się w małym gospodarstwie, w PGR-ach ulegały zużyciu o wiele szybciej. To pozwalało projektantom wzmocnić newralgiczne punkty, takie jak łożyska, pasy napędowe czy konstrukcję ramy.

Eksperymenty z różnymi hederami

Heder, czyli część kombajnu odpowiedzialna za koszenie i podawanie ściętego zboża do wnętrza maszyny, również przechodził liczne modyfikacje w fazie prototypowej. Początkowo zakładano standardową szerokość roboczą, która miała zapewnić kompromis między wydajnością a manewrowością na wąskich polach. Jednak testy w większych gospodarstwach wykazały, że rolnicy preferują szersze hedery ze względu na oszczędność czasu. Wydział prototypowy musiał więc wypracować rozwiązanie modułowe: fabryka produkowałaby kilka wariantów szerokości, pozwalając rolnikom dobrać optymalny zestaw do specyfiki upraw.
Do tego dochodziły kwestie regulacji wysokości koszenia oraz minimalizowania strat ziarna podczas transportu do gardzieli kombajnu. Każda z tych drobnych zmian wymagała czasochłonnych testów polowych, bo nawet niewielka modyfikacja kąta koszenia mogła przełożyć się na zauważalny wzrost lub spadek efektywności pracy.

Wpływ prac prototypowych na przyszłą sieć serwisową

Opracowywanie prototypów Bizona miało duże znaczenie nie tylko dla samej konstrukcji kombajnu, ale i dla kształtowania przyszłej sieci serwisowej. Już w trakcie testów terenowych inżynierowie zauważyli, że rolnicy potrzebują szybkiego dostępu do części zamiennych, punktów naprawczych oraz porad technicznych. W efekcie władze zakładów w Płocku zaczęły budować struktury serwisowe w różnych regionach kraju.
Wiele spośród tych punktów powstawało w pobliżu dużych gospodarstw rolnych czy PGR-ów, gdzie prototypy były testowane. Mechanicy, którzy wzięli udział w szkoleniach z obsługi wczesnych egzemplarzy kombajnu, stawali się potem zalążkiem wykwalifikowanej kadry do napraw i konserwacji. Ta strategia pozwoliła w krótkim czasie stworzyć całkiem sprawny system wsparcia technicznego, co odegrało ważną rolę w sukcesie rynkowym późniejszych modeli.

Pierwsze publiczne prezentacje i opinie ekspertów

Kiedy prototypy osiągnęły już zadowalający poziom niezawodności, Zakłady Maszyn Żniwnych zaczęły organizować oficjalne pokazy polowe. Zapraszano na nie przedstawicieli instytutów badawczych, władz lokalnych i centralnych, a także rolników zainteresowanych nowym sprzętem. Demonstrowano wówczas różne warianty kombajnu, by pokazać elastyczność konstrukcji: od podstawowego modelu przeznaczonego do mniejszych gospodarstw po bardziej zaawansowane wersje testowe, które docelowo miały być wykorzystywane w PGR-ach.
Prezentacje te cieszyły się dużym zainteresowaniem, a ich relacje nierzadko trafiały do prasy rolniczej. Dziennikarze podkreślali postępy polskich inżynierów oraz fakt, że rodzima maszyna wreszcie może konkurować z zagranicznymi konstrukcjami. Była to duża zmiana w percepcji społecznej – do tej pory wiele osób miało przeświadczenie, że nowoczesny sprzęt rolniczy może przychodzić tylko z zagranicy.

Opór konserwatywnych środowisk

Wypada jednak zaznaczyć, że nie wszyscy byli entuzjastycznie nastawieni do koncepcji w pełni zmechanizowanych żniw. Część starszych rolników uważała, że takie maszyny są zbyt drogie i skomplikowane, a dotychczasowe metody, choć mozolne, były sprawdzone przez pokolenia. Niektórzy obawiali się, że kombajn zajmie zbyt wiele miejsca w gospodarstwie i nie poradzi sobie na nieregularnych polach.
Te sceptyczne głosy również były brane pod uwagę. Dzięki nim inżynierowie pracujący nad prototypami starali się uwzględniać opcje uproszczenia obsługi czy możliwość pracy na mniejszych działkach. W dłuższej perspektywie te krytyczne opinie pomogły sprawić, że kombajn Bizon mógł trafić do szerokiego grona odbiorców, obejmując zarówno duże gospodarstwa, jak i te bardziej kameralne.

Wkład młodych konstruktorów i „świeże spojrzenie”

Z punktu widzenia zarządzania projektem prototypowym interesujący był napływ młodych inżynierów prosto z politechnik i szkół zawodowych specjalizujących się w mechanice. Ci absolwenci często mieli mniej doświadczenia praktycznego, ale nadrabiali to zapałem i innowacyjnym podejściem. Wielu z nich wprowadzało do prac prototypowych świeże idee, np. sugerując testowanie nietypowych materiałów albo proponując stosowanie symulacji obciążeń (oczywiście na poziomie analogowym, bo o komputerach przemysłowych w tamtych czasach w Polsce można było tylko pomarzyć).
Napływ nowej kadry pozwolił także rozdzielić obowiązki w zespole – doświadczeni inżynierowie koncentrowali się na kluczowych zagadnieniach konstrukcyjnych, zaś młodsi specjaliści mogli prowadzić szczegółowe analizy i dokumentować proces testowy. Efekt synergii między pokoleniami sprawił, że prace nad prototypami postępowały nieco szybciej, a ryzyko popełnienia błędów konstrukcyjnych malejąco rozkładało się w czasie.

Znaczenie konsultacji z innymi ośrodkami

Choć Zakłady Maszyn Żniwnych w Płocku były głównym miejscem, gdzie rodził się prototyp Bizona, warto wspomnieć, że współpraca z innymi ośrodkami krajowymi przyczyniła się do większej efektywności całego procesu. Inżynierowie z Płocka często konsultowali się z pracownikami wytwórni silników czy producentami komponentów hydraulicznych. Bywało, że prototypy wyposażano w części z różnych zakładów, sprawdzając, które z nich zapewniają najlepszą jakość.
Takie podejście nie tylko poszerzało bazę materiałowo-technologiczną, ale też przyczyniało się do unifikacji standardów produkcji. Dzięki temu, gdy ostatecznie nadszedł moment wejścia Bizona do masowej produkcji, łańcuch dostaw był już do pewnego stopnia wypracowany. Dla późniejszych użytkowników oznaczało to lepszą dostępność części zamiennych oraz wyższe prawdopodobieństwo, że kombajn nie będzie borykał się z nagłymi brakami asortymentu.

Formalne zatwierdzenie i symboliczne znaczenie sukcesu

Faza prac prototypowych zakończyła się w momencie, gdy kombajn osiągnął zadowalający poziom niezawodności w różnych warunkach, a jego wydajność i koszt eksploatacji zostały uznane za akceptowalne przez państwowe komisje. Dzięki temu maszyna otrzymała „zielone światło” do produkcji seryjnej, co w praktyce oznaczało, że rolnicy w całej Polsce wkrótce mieli szansę na nową, krajową maszynę żniwną.
Dla wielu osób zaangażowanych w projekt była to chwila wielkiej satysfakcji – potwierdzenie, że lata testów, poprawek i innowacji przełożyły się na produkt realnie wspierający pracę rolników. Symbolicznie sukces prototypów Bizona świadczył też o coraz większej samodzielności polskiej gospodarki w dziedzinie mechanizacji, co miało istotne znaczenie propagandowe w ówczesnym klimacie politycznym.

Wpływ doświadczeń prototypowych na dalszy rozwój marki

Wdrożenie do produkcji pierwszych modeli kombajnu Bizon było bezpośrednim rezultatem doświadczeń zebranych podczas fazy prototypowej. Rozwiązania opracowane w tym okresie stały się fundamentem dla kolejnych generacji, takich jak Z056 czy Rekord Z058. Nawet gdy z czasem pojawiały się nowe koncepcje silników, układów napędowych czy kabin operatorskich, rdzeń inżynieryjny pozostał podobny – prosty, ale skuteczny.
Co więcej, udany proces tworzenia prototypów i ich testowania umocnił pozycję Zakładów Maszyn Żniwnych w Płocku jako lidera w sektorze maszyn żniwnych. Pozwolił też rozwinąć zaplecze badawcze i wzmocnić kadrę specjalistów, którzy w kolejnych dekadach mogli pracować nad modernizacjami Bizona lub całkowicie nowymi projektami.

Dzisiejszy odbiór wczesnych prac prototypowych

Z perspektywy współczesnej historii techniki, pionierskie prace nad prototypami Bizona stanowią nie tylko ciekawostkę, lecz także świadectwo tego, jak w trudnych realiach gospodarczych można było stworzyć coś przełomowego. Współcześni badacze coraz chętniej sięgają do dokumentacji z tamtego okresu, by prześledzić, jak wyglądał proces twórczy i w jaki sposób inżynierowie radzili sobie z ograniczeniami.
Zainteresowanych zachęcam do przejrzenia zbioru archiwalnych raportów o prototypach kombajnów, gdzie można znaleźć unikatowe fotografie i notatki z testów terenowych.

Na forach internetowych poświęconych historii polskiej motoryzacji i maszyn rolniczych często pojawiają się również dyskusje na temat wczesnych egzemplarzy Bizona, które zachowały się w prywatnych kolekcjach. Pasjonaci starają się ocalić od zapomnienia te pierwsze maszyny testowe, odnajdując je w stodołach i magazynach, gdzie często przeleżały ostatnie dekady. Każde odrestaurowane „dziecko” fazy prototypowej jest dziś żywą pamiątką minionych czasów i świadectwem wysiłku inżynierów.

Podsumowanie

Wczesne prace nad prototypami kombajnu Bizon były kluczowym etapem na drodze do stworzenia maszyny, która zrewolucjonizowała polskie rolnictwo. Od wstępnych koncepcji na papierze, przez skrupulatne testy w skali laboratoryjnej, aż po intensywne próby polowe w różnych regionach kraju – każdy krok wymagał zaangażowania, kreatywności i dostosowania się do wyzwań tamtej epoki. Bariery materiałowe, niepewne finansowanie czy brak nowoczesnej aparatury badawczej sprawiały, że inżynierowie musieli polegać na własnej pomysłowości i wsparciu rolników.
Faza prototypowa ukształtowała nie tylko konstrukcję kombajnu, ale także całą infrastrukturę serwisową i szkoleniową, która później umożliwiła szybką adaptację Bizona w tysiącach gospodarstw. Efekt wieloletnich starań okazał się sukcesem – kombajn zdobył uznanie rolników, a także stał się symbolem polskiej myśli technicznej. Dzisiejsze zainteresowanie starymi prototypami pokazuje, że historia ta nadal fascynuje, a zrozumienie drogi, którą przeszli pierwsi projektanci, pozwala docenić geniusz i determinację ludzi tworzących podstawy współczesnej mechanizacji rolnictwa. ​ 

Sprawdź nasze koszulki bizon